Ekonomiczna Wieża Babel

Friedrich August von Hayek powiedział kiedyś, że „Osobliwym zadaniem ekonomii jest pokazanie ludziom, jak mało w istocie wiedzą o tym, co w ich mniemaniu da się zaprojektować”. Ekonomia wywiązuje się z tego zadania bardzo rzetelnie i pokazuje na przykładach, że próby projektowania procesów ekonomicznych kończą się w podobny sposób, jak zakończyła się biblijna opowieść o budowie wieży Babel. Według Leksykonu biblijnego opowieść ta jest ostrzeżeniem przed unoszeniem się pychą i wybujałą ambicją¹. Ekonomia, a raczej wolny rynek, praktycznie codziennie „karze nas” za próby naprawiania obecnej sytuacji i kreowania bogactwa wszystkimi możliwymi metodami za wyjątkiem pracy.

Jako sztandarowy projekt, który jest równie skomplikowany co budowa biblijnej wieży, można określić wyprodukowanie ołówka – czyli cienkiego pręta wykonanego z grafitu oraz kaolinu w oprawie drewnianej lub z tworzywa sztucznego. W opowiadaniu „Ja, Ołówek” Leonard E. Read dowodzi, że proces wyprodukowania ołówka jest tak skomplikowany, że nikt na świecie nie potrafi go od początku do końca wykonać, ani nawet zaprojektować. Wymaga on zaangażowania wielu ludzi począwszy od górników, hutników i drwali poprzez kierowców, rolników a skończywszy na handlowcach, którzy sprzedają towar końcowemu nabywcy. Jednak w przeciwieństwie do porażki projektu wieży Babel ołówki powstają i możemy je kupić, ponieważ jedynym zarządcą, który nad wszystkim czuwa, jest wolny rynek. To właśnie dzięki niemu oraz dzięki uniwersalnemu i rozumianemu przez wszystkich językowi zysku – czyli szukania potrzeb wśród bliźnich, możemy pisać, kreślić czy gumować.

Jeśli produkcja tak prostego i powszechnego narzędzia jak ołówek wykracza poza możliwości zwykłego człowieka, to nie możemy się dziwić, że bardziej skomplikowane projekty, w których ambicja i pycha grają główną rolę, kończą się niepowodzeniem. Na przykład poprzedni rząd dostrzegł, że ceny rynkowe mieszkań na wynajem są bardzo wysokie i nie każdego stać na zamieszkanie na swoim, więc zaproponował stworzenie Funduszu Mieszkań na Wynajem, którego celem miała być budowa i wynajem mieszkań po niższej cenie niż rynkowa. Projekt wieży Babel zakończył się po 43 latach², fundusz państwowy ma co prawda zaledwie dwa lata i oferuje mieszkania dopiero w trzech miastach, ale po cenach… wyższych niż rynkowe³.

Kolejny przykład bardzo dobrze pokazujący trudność komunikacji na rynku odgórnie sterowanym, odnajdziemy w książce „Polactwo”, w której Ziemkiewicz ośmiesza system centralnego planowania, wykonując pewien eksperyment myślowy. Zakłada on w nim, że gospodarka potrzebuje do realizacji swoich celów 1 mln muterek (śrubek z nakrętką) i zleca realizację tego zadania dwóm fabrykom: jedna ma wyprodukować nakrętki, a druga śrubki. Pierwsza fabryka wykonuje swoje zadanie zgodnie z planem, a druga z powodu ambicji przełożonego realizuje 150% normy. Niby na samym początku wydaje się, że trzeba pochwalić załogę za dodatkowy wysiłek, jednakże gdy przyjrzymy się dokładniej zaistniałej sytuacji, to okaże się, że gospodarce wcale nie jest potrzebna taka ilość śrubek, ponieważ nie ma do nich nakrętek, a materiał wykorzystany do produkcji nadmiarowych śrubek miał znaleźć przeznaczenie w innej gałęzi gospodarki, ponieważ wszystko było z góry zaplanowane ⁴.

Wiele wskazuje na to, że projekt wieży Babel mógłby zakończyć się sukcesem, gdyby ludzie nie stracili umiejętności porozumiewania się ze sobą. Podobnie jest z projektami ekonomicznymi i gospodarczymi – jeśli ludzie potrafią znaleźć wspólny język i dostrzec potrzeby bliźnich, to zwiększają bogactwo swoje oraz narodu. Jeśli jednak państwo zagłusza prawdziwe potrzeby społeczeństwa i kreuje własne, to ściąga na siebie podobne konsekwencje, jakie spotkały budowniczych wieży Babel: utraconą nadzieję, zaprzepaszczoną szansę i fiasko projektowe.

Ilustracja: Wieża Babel, 1563, Pieter Bruegel (starszy),  CC0 Public Domain, Wikipedia.