Czy to już przemoc?

Człowiek intuicyjnie wie, co to jest przemoc. Zwykle kojarzona jest z pijacką meliną, w której mieszkają brudne, niedożywione dzieci z widocznymi siniakami. W następnej kolejności pojawia się obraz  dziecka poniżanego, wyzywanego czy ciągniętego na siłę za rękę przez rodzica. Dla niektórych osób nie jest jasne, czy klaps to przemoc, czy metoda wychowawcza.

Jakie zachowania możemy nazwać przemocą?

Rozważania wokół przemocy warto zacząć od definicji. Aby konkretne zachowanie mogło zostać nazwane przemocowym, musi spełniać cztery kryteria:

• jest intencjonalnym działaniem bądź zaniechaniem działania,
• jedna ze stron ma wyraźną przewagę nad drugą,
• zachowanie to (bądź zaniechanie) narusza prawa i dobra osobiste słabszej ze stron,
• strona doznająca przemocy doświadcza cierpienia oraz szkód psychicznych i fizycznych.

Badanie dotyczące przemocy w rodzinie¹, przeprowadzone w 2014 roku na zlecenie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, pokazało, że pojęcie przemocy jest rozumiane przez respondentów bardzo wąsko i utożsamiane przez jedną piątą badanych wyłącznie ze śladami na ciele. Uzyskane wyniki pokazały również, że zachowania zaliczane do przemocy psychicznej lub seksualnej były traktowane jako przemoc, dopiero gdy je tak nazwano w drugiej części badania. Świadczy to o braku świadomości, co jest, a co nie jest zachowaniem przemocowym.

Nie dla wszystkich jasna jest kwestia przysłowiowego klapsa. We wspomnianym wyżej badaniu, ponad 20% badanych zgodziło się ze stwierdzeniem: „Rodzice mają prawo ukarać swoje dziecko laniem”. Jeśli spojrzymy na klapsa przez pryzmat czterech kryteriów, będzie dla nas jasne, że jest to forma przemocy. Klaps jest zachowaniem intencjonalnym. I nie może nas zmylić, że rodzic czy opiekun działa w swoim przekonaniu na rzecz dziecka, chcąc w ten sposób czegoś je nauczyć czy przed czymś ochronić. Osoba dorosła ma przewagę nad dzieckiem, również fizyczną. Klaps narusza dobra osobiste dziecka, jego prawo do poszanowania nietykalności cielesnej (niczym się tu ono nie różni od osoby dorosłej) i powoduje cierpienie, lęk, naruszenie poczucia bezpieczeństwa. Klaps stanowi również złamanie prawa w myśl art. 96(1) kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, który stanowi, że osobom sprawującym władzę rodzicielską zabrania się stosowania kar cielesnych wobec dzieci.

Różne oblicza przemocy wobec dzieci

Badania zlecone przez MPiPS pokazały, że przemoc powszechnie kojarzona jest z zachowaniami pozostawiającymi ślady na ciele. Tymczasem może ona przybierać różne formy. Przyjrzyjmy się im uważniej.

Przemoc fizyczna

Pierwsza forma przemocy, fizyczna, wydaje się nieść najmniej wątpliwości. Nie mieli z nią również problemu respondenci badania. Zaliczymy do niej każdą formę bicia, zadawania ran, naruszania ciała (nie tylko tę, która zostawi ślady na ciele). Pamiętać jednak należy, że jest nią również bierna forma przemocy fizycznej, jak ograniczanie swobody ruchu, przytrzymywanie czy uniemożliwianie zaspokajania potrzeb fizjologicznych (takich jak sen czy wypróżnianie się).

Przemoc psychiczna

Przemoc psychiczna jest tak naprawdę najbardziej dotkliwą formą znęcania się. Towarzyszy wszystkim pozostałym formom, ale nie zostawia żadnych namacalnych dowodów. Zaliczamy do niej: obrażanie, poniżanie, straszenie, umniejszanie wartości. Mniej oczywistą formą przemocy psychicznej może być niszczenie prywatnych rzeczy dziecka czy znęcanie się nad jego ukochanym zwierzęciem, a także nadmierne wymagania w stosunku do jego możliwości. Przemocą emocjonalną jest również nastawianie dziecka przeciwko drugiemu rodzicowi oraz odrzucanie go emocjonalne.

Przemoc seksualna

Przemoc seksualna wobec dziecka to każde zachowanie osoby dorosłej, mające na celu zaspokojenie go/jej kosztem dziecka. Nie będziemy mieć wątpliwości, gdy chodzi o gwałt czy zachowania skupione na kontakcie fizycznym, takie jak dotykanie czy masturbowanie. Przemocą są natomiast także rozmowy z dzieckiem na temat fantazji seksualnych dorosłego czy atrakcyjności seksualnej dziecka, podglądanie go, obnażanie się przed nim (ekshibicjonizm), pokazywanie mu treści pornograficznych czy nagabywanie w Internecie.

Zaniechanie działania

Wspomniane wyżej kryteria zachowań przemocowych obejmują nie tylko działania na szkodę dziecka, ale także zaniechanie działania, które w efekcie powoduje jego cierpienie. Ostatnia forma przemocy opiera się na zaniedbywaniu podstawowych potrzeb dziecka. Zaliczymy do niej niezaspakajanie potrzeb fizycznych, takich jak odpowiednie do pory roku ubranie, właściwe odżywianie czy zachowanie higieny oraz potrzeb emocjonalnych,  bycia: kochanym, szanowanym, zauważanym, bezpiecznym. Zaniedbanie obejmuje także nie podejmowanie działania, gdy dziecko nie uczęszcza do szkoły, nie ma odpowiednich warunków i pomocy do nauki oraz gdy zachowuje się antyspołecznie (np. bójki, niszczenie mienia) czy sięga po alkohol, narkotyki, papierosy.

Pierwszym krokiem dla przeciwdziałania przemocy wobec dzieci jest budowanie świadomości, czym jest i jak się ona przejawia. W każdym wypadku, gdy mamy wątpliwości, czy to już przemoc, czy nie, warto odwołać się do kryteriów płynących z samej definicji.