Historia banknotu na ziemiach polskich cz.1

Każdy z nas na co dzień ma do czynienia z pieniędzmi – płacimy nimi w sklepie, wybieramy z bankomatu, wpłacamy do wpłatomatu, bezgotówkowo robimy przelewy. Czasem kolor banknotu pozwala nam na szybkie skojarzenie nominału, a liczne zabezpieczenia mniej lub bardziej skutecznie chronią go przed fałszowaniem. A czy kiedykolwiek zastanawialiśmy, jak wyglądała droga do powstania banknotów, którymi obecnie się posługujemy? Jakie banknoty były wcześniej i jak kształtowała się historia tego środka płatniczego?

„Wolę wisieć, niż bilety brać”, czyli banknoty czasów insurekcji kościuszkowskiej

Emisja pierwszych polskich banknotów (tzw. biletów skarbowych) jest ściśle związana z insurekcją kościuszkowską. W dniu 10 maja 1794 roku Tadeusz Kościuszko powołał do życia Radę Najwyższą Narodową, która 8 czerwca 1794 roku podjęła uchwałę o emisji biletów skarbowych. Kościuszko potrzebował pieniędzy na armię, niestety w tym czasie w Polsce brakowało szlachetnych kruszców (z których mogłyby powstać pieniądze), stąd pomysł o emisji biletów papierowych. Bilety były nieoprocentowane, zabezpieczone dobrami narodowymi, a co ważne, były związane kursem z walutą kruszcową. Pod karą grzywny nie można było odmawiać przyjęcia biletów (odnotowano jeden przypadek skazania pewnego rzeźnika na 6 tygodni aresztu za odmowę ich przyjęcia). Pojawiły się one w obiegu 16 sierpnia 1794 roku i niemal od razu wzbudziły nie tylko nieufność, ale także liczne problemy. Nie dosyć, że odmawiano przyjęcia biletów skarbowych, to fakt ich emisji o tak dużych nominałach sprawił, że jak już je przyjmowano, to nie chciano wydawać reszty w kruszcach. Nowe banknoty pozwalały na zapłacenie podatków państwu tylko w połowie należnej kwoty, co powodowało powszechne niezadowolenie, gdyż brakowało kruszców, a przyjmowanie biletów było obowiązkowe. Nominały banknotów kształtowały się następująco: 5, 10, 25, 50, 100, 500 i 1000 złotych polskich oraz jako uzupełnienie wypuszczono tzw. bilety zdawkowe (banknoty o niskich nominałach), tj. 5 i 10 groszy oraz 2 i 4 złote polskie. Emisja niższych nominałów została zlecona Andrzejowi Kapostasowi, wybitnemu bankierowi i kupcowi. Niestety upadek powstania kościuszkowskiego pociągnął za sobą wycofanie z obiegu banknotów, które przestały być środkiem płatniczym w listopadzie 1794 roku.

„W Księstwie panuje król Niemiec […] Żołnierz polski, pieniądz pruski”

Na mocy traktatu w Tylży, zawartego w roku 1807 pomiędzy Rosją a Francją, powstało Księstwo Warszawskie, namiastka państwa polskiego. Od samego początku swojego istnienia Księstwo było targane różnymi kryzysami, najniebezpieczniejsze były te o podłożu gospodarczym i militarnym. W tej sytuacji najpilniejszą reformą nowo powstałego zalążka polskiej państwowości była reforma finansów. Całkiem niedawne, nieudane wprowadzenie biletów skarbowych oraz krach asygnat francuskich skutecznie zniechęcił władze Księstwa do wprowadzania nowych pieniędzy. Zdecydowano, że tymczasowo środkiem płatniczym będzie talar pruski. Był on łatwy w przeliczaniu na polskie złote, gdyż 1 talar równał się 6 złotym, czyli 180 groszom. Taka decyzja poskutkowała napływem bilonu pruskiego, na co władze zareagowały zdewaluowaniem o 11% bilonu pruskiego w stosunku do pełnowartościowej srebrnej monety. A przyłączenie dwa lata później części Galicji do Księstwa spowodowało, że w obiegu znalazły się tzw. Bankocetle, czyli papierowe pieniądze austriackie o obniżonej wartości.  Reforma finansowa Księstwa była debatą kilkumiesięczną i zakończyła się dekretem Fryderyka Augusta z 1 grudnia 1810 roku wprowadzającym nowy środek płatniczy – bilety kasowe Księstwa Warszawskiego. Wprowadzone do obiegu w lipcu 1811 roku bilety były wymienialne na monety kruszcowe. Nie stały się zatem prawnym środkiem płatniczym, gdyż ich przyjmowanie było dobrowolne, a co gorsze powtórzono błąd z czasów insurekcji kościuszkowskiej – można nimi było zapłacić tylko połowę należnych państwu podatków. O tym, jak bardzo obawiano się nowych biletów, świadczy fakt, iż kupcy osobiście udawali się do króla z prośbą o możliwość niepodpisywania ich nominacji do powstałej Głównej Kasy Wymiany. Ostatecznie bilety kasowe pojawiły się w trzech nominałach – 1, 2 i 5 talarów, a puszczone w obieg wracały, czemu sprzyjała różnica kursów bilonu i kruszcu. Główna Kasa Wymiany wymieniała bilety na monety kruszcowe, potrącając 4 gr od talara (czyli 2,2% poniżej ich wartości nominalnej). Biletami opłacano głównie wydatki wojskowe, zatem dostawcy przyjmując bilety po kursie bilonu pruskiego, czyli 11% poniżej wartości i wymieniając je natychmiast na kruszec po 2,2 % poniżej wartości, zyskiwali niemal 9%. Był to łatwy zysk i chętnie korzystali z niego wszyscy. Nawet wprowadzona w późniejszym czasie niewielka korekta w postaci zmniejszenia różnic kursów, nie przeszkadzała w korzystnej wymianie. Niestety wydarzenia z roku 1812 i klęska Napoleona sprowadziła także na Księstwo Warszawskie klęskę finansową. W roku 1813 puszczanie w obieg biletów nie miało już sensu, ponieważ nikt nie był zainteresowany ich kupnem. Podjęto więc decyzję o spaleniu pozostałych biletów. Ostatecznie zobowiązaniami Księstwa Warszawskiego zajęła się powstała w roku 1824 Centralna Komisja Likwidacyjna.

Królestwo Polskie – czy na pewno „dziwny twór”?

Powstałe w 1815 roku po klęsce Napoleona Królestwo Polskie targane było licznymi niepokojami wewnętrznymi. Przeżyło upadek powstania listopadowego i nałożone w związku z tym liczne represje, utratę konstytucji oraz coraz bardziej ograniczaną autonomię, aż po (co prawda) nieoficjalną, ale zmianę nazwy na Kraj Nadwiślański. Na tle tego wszystkiego polscy politycy próbowali ratować namiastkę polskości, między innymi właśnie poprzez utworzenie Banku Polskiego. Uroczyste otwarcie tej instytucji nastąpiło 6 maja 1828 roku i było dziełem ministra skarbu Ksawerego Druckiego – Lubeckiego. Nadzór nad działalnością banku sprawowała Rządowa Komisja Przychodów i Skarbu oraz Komisja Umorzenia Długu Publicznego. Sam bank odpowiadał nie tylko za emisję biletów, ale również obsługiwał dług publiczny, udzielał kredytów pod zastaw czy przyjmował depozyty indywidualnych klientów. Na kilka dni przed wybuchem powstania listopadowego w roku 1830 bank wypuścił własne tzw. bilety bankowe. Wcześniej bowiem w obiegu znajdowały się bilety wydrukowane w Petersburgu. Znamiennym jest, iż w czasie trwania powstania Bank Polski aktywnie zaangażował się w pomoc powstańcom, pozyskując między innymi pożyczki od państw zachodnich czy emitując banknot 1 zł wyraźnie nawiązujący symboliką do Polski i Litwy. Niestety po klęsce powstania upadła i polskość Banku: emitowany w czasie powstania 1 zł został wycofany, a sam bank przeszedł w ręce Józefa Lubowidzkiego i Henryka Łubieńskiego, osób cieszących się protekcją namiestnika Królestwa feldmarszałka Iwana Paskiewicza. Od tego momentu nastąpiła stopniowa rusyfikacja banku, aż w końcu w roku 1841 złoty polski został zastąpiony rublem w przeliczeniu: 1 złoty=15 kopiejek, 1 rubel=6.66 zł. Klęska kolejnego powstania (1863 – 1864) sprawiła, że bank w całości został podporządkowany rosyjskiemu Ministerstwu Finansów, a rok 1870 przyniósł utratę możliwości emisji banknotów. W roku 1885 podjęto decyzję o likwidacji Banku Polskiego. Ostatecznie Bank przestał istnieć w roku 1894, a pozostały po banku majątek, jak i wszelkie bankowe agendy, przejął Rosyjski Bank Państwa.

Ciąg dalszy nastąpi…

Zdj. flickr.com